Luid gekwek gekwaak en gezaag riekt naar buitenleven in het buurtje Bewust Wonen Werken Boschveld (BWWB). Op het terrein scharrelt een peutertje, fietsen grote kinderen om het hardst rond wuivend groen, en hollen een paar witte loopeenden guitig achter-elkaar-aan. Tussen de jonge fruitbomen, de wadi, veel groen en een blik op de grote glazen tuinderskas, zal het niemand ontgaan. Een ecologische woondroom is hier op zijn plek gevallen.

Dit is het verhaal van particulieren die elkaar vinden en de krachten bundelen om hun woondroom te realiseren. In de wijk Boschveld in ’s-Hertogenbosch bouwden zij het bio-ecologisch wooncomplex met 23 houtskeletbouwwoningen en een duurzaam gerenoveerde woning. In de wijk, waar veel oude complexen werden verruild voor nieuwbouw, springt de architectuur van de houten woningen in het oog.

Afbraakterrein

Midden in de wijk uit de jaren 50 ligt het zelfbouwproject Bewust Wonen en Werken Boschveld (BWWB). In 2009 startte de gemeente met plannen voor herstructurering van het verouderde gebied. ‘De basisschool op deze plek stond genomineerd om gesloopt te worden’, vertelt Leidi Haaijer, kunstenaar en een van de initiatiefnemers van het bewonerscollectief. ‘Het afbraakterrein had nog geen nieuwe bestemming, dus daar zijn wij met een paar mensen op ingesprongen.’ Leidi vertelt met enthousiasme hoe ze haar droomhuis met natuurlijke materialen, veel lichtinval, gezonde lucht en open ruimten heeft kunnen bemachtigen. In haar keuken staan de deuren wijd open naar de gemeenschappelijke tuin. De temperatuur binnen is altijd constant en behaaglijk.

Transition Towns

Het is kerst 2008. Een moment van bewustwording als Leidi geraakt wordt door het boek Transition Towns waar Rob Hopkins het transitiemodel voor lokale gemeenschappen in de stad, dorp en wijk uiteenzet. Leidi vat de do-it-yourself-manier van leven bij de kraag. De aantrekkelijkheid van zelf-organisatie zit volgens Hopkins in de vrijheid om innovatief te zijn als individu door deel uit te maken van een collectief. Die balans zoekt Leidi ook in haar leven. Ze zag te veel eenzaamheid bij haar moeder in het verzorgingshuis. Het perspectief ‘places of possibility’ van Hopkins vergroot je wereldbeeld door veel meer mogelijkheden te zien, die er ook zijn. Een gezonder groener gemeenschappelijk leven in een eco-dorp met een voedseltuin en permacultuur in de praktijk toepassen. Zelf de regie nemen over je eigen woonvorm is wat Leidi zich voorstelt. Daarom besluit ze een huis van stro, hout en klei te bouwen. Intussen is het bouwcrisis. De woningbouw is volledig gestagneerd. De bouwwereld doet niets.    

Leidi wil als monumentaal vormgever graag ideeën materialiseren. Toen ze klein was deed ze dat in ‘de stooksalon’ het schilderatelier van haar grootvader. Later op de academie in Den Bosch en vervolgens als kunstenaar in de publieke ruimte. Ze maakt objecten met natuurlijke materialen. Ze zoekt altijd naar plekken en gemeenschappen waar ze waarde aan kan toevoegen door de identiteit en het gemeenschapsgevoel te verzilveren. ‘Ik ben een enthousiasmeerder’, zegt ze. ‘Ik intervenieer om veranderingen teweeg te brengen. Door verbeelding in te zetten wek je interesse, groeit het vertrouwen en kunnen abstracte ideeën over thema’s als duurzaamheid concreet worden. Ik houd van mijn atelier, maar liever acteer ik in de realiteit. Zo begon het ook met mijn droomhuis van stro.’

Op zoek naar kennis over biobased bouwen

Inmiddels is strobouw als materiaal uitgebreid getest in het laboratorium en de praktijk. 20 jaar geleden had dat nog een zeer experimenteel karakter. Leidi maakt kennis met architect strobouwer Michel Post en verdiept zich in de materie. Ze doet workshops en gaat stage lopen. Ze leert dat strobouw gepaard gaat met veel vrijwilligerswerk en dat maakt het proces kostbaar. Ook speelt strobouw zich goeddeels af in het buitengebied. Leidi heeft €100.000 budget en wil binnen de stadsgrenzen bouwen.

Dichtbij huis ontdekt ze de Vereniging Integrale Bio-Logische Architectuur (VIBA). Een ecologische bolwerk van ‘krasse knarren’ in Den Bosch dat de filosofie van gezond, mens- en milieuvriendelijk bouwen uitdraagt. Peter Schmid emeritus hoogleraar aan de Technische Universiteit van Eindhoven, heeft deze Bio-Logische Architectuurstroming in Nederland geïntroduceerd. Sinds 1976 is de VIBA het platform waar idealen, kennis, en relevante praktische ervaringen over gezond en biobased bouwen worden uitgewisseld. Voor Leidi lagen de haakjes voor het oprapen: Hopkins ‘places of possibility’ worden hier op een presenteerblaadje aangeboden.

Architecten, ontwerpers en gelijkgezinden

VIBA is een levend logboek van idealen, principes en gemeenschapsleven. Niet alleen de fysieke, maar ook de sociale duurzaamheid wordt ruim besproken in lezingen, debatten en samenkomsten. ‘Ik kon daar alles met alles combineren’, zegt Leidi. Ze ontmoet architecten, ontwerpers en meer gelijkgezinden. Kletsend, brainstormend, sparrend vormt zich gedurende de tijd het groepje toekomstige buren. Heel veel sms-en,
e-mailen en documentatie over-en-weer. De groep gaat op stedentrip om bij grote en kleine biobased woonprojecten de kunst af te kijken. Samen ideeën opdoen voor een gemeenschappelijke visie. Ook architect Renz Pijnenborgh, die al biobased woonde in de Hooipolder en sinds 1960 milieubewuste ecologische CPO projecten doet, voegt zich bij de groep. Hij is de architect van De Brabantwoningen, een initiatief van de provincie Noord-Brabant, diverse gemeenten, en woningbouwcorporaties voor het bouwen van 80 energie     neutrale betaalbare/sociale huurwoningen.

Stroomversnelling

‘De Brabantwoningen dienden als voorbeeld bij de ontwerpen van ons buurtje BWWB’, legt  Leidi uit. ‘Ons project raakte in een stroomversnelling toen we in aanmerking kwamen voor een subsidieregeling voor collectief particulier opdrachtgeverschap (CPO). Een tegemoetkoming in de voorbereidingskosten van de Provincie Brabant en een stimulans om de bouwwereld uit de impasse te halen. Voor ons de opmaat en het begin van werkkapitaal verzamelen’, zegt Leidi. ‘Onze CPO werd officieel toen we in 2012 met vijf man de ontwikkelvereniging Bewust Wonen Werken Boschveld oprichtten. We begonnen met startbedragen en legden onze sociale ambities vast. Het commitment om samen onze ecologische woningen, de wijk als geheel, te ontwikkelen bracht ons bij de vraag: “hoeveel huizen gaan we bouwen en waar?” Het was de periode dat we voor het eerst bij de gemeente aanklopten.’

Door haar activiteiten met kunst in de openbare ruimte is Leidi bekend met taaie processen in overheidsland. ‘Met alleen denken in systemen en regels lukt dat niet. Ik zoek naar ambtenaren met oplossingen en laat me niet afleiden door wat niet kan. Het bundelen van capaciteiten was onze troef als groep. In afwisseling en veranderende samenstelling zaten we aan tafel met de stedenbouwkundige, project- en gebiedsontwikkelaar van afdeling bouwen en wonen, water en groen, milieu en afval, energie, grondzaken, bedenk het maar.’

Aan de slag met het ontwerp

‘We werkten aan het beeldkwaliteitsplan en een programma van eisen. Noodzakelijk materiaal en beleidstaal richting de gemeente maar ook voor het onderling overleg. De doelstelling om gezonde ecologische woningen met natuurlijke biobased materialen te realiseren in een sociale woonvorm binnen een beperkt budget was het uitgangspunt. Ik had toen mijn atelier nabij Boschveld waar een herstructurering plaatsvond. Op dit gebied richtten we ons. Daar werden gebouwen gesloopt, woningen gerenoveerd of vervangen en de openbare ruimte aangepakt.
De architecten, de ecologen, ontwerpers zetten hun tanden in het ontwerp en de duurzaamheidscriteria, de aanpak op het gebied van energie-efficiency, het toekomstig halofyten waterverbruik met het doel om voor een groot deel zelfvoorzienend te worden. We kozen ervoor om 24 woningen te gaan bouwen en daarvoor tekenden we een gemeenschappelijk projectovereenkomst.’

Het bouwproces

‘In 2014 ging de gemeente akkoord met ons plan. Toen het schoolgebouw was gesloopt, werd ons dit markante driehoekige kavel aangeboden. Er brak een spannende onderhandelingsperiode over de grondprijs aan. Mijn persoonlijke insteek was nog steeds om te bouwen voor €100.000 euro. Katja van der Valk onze projectmanager met een zak vol juridische ervaring was de woordvoerder naar de gemeente.’ Leidi: ‘Katja begeleidde het hele bouwproces. Zij weet hoe je experimentele biobased projecten moet bekostigen, heeft kennis van financiële modellen en een vastomlijnde bouwplanning. Ik heb daar ontzettend veel van geleerd. We hadden een notaris nodig voor de begeleiding van het hele zakelijke proces. We moesten zorgdragen dat de grondeigendom met sociale bestemming ‘zwart op wit’ werd vastgelegd, zodat we de garantie hadden dat de gemeente het plan zou ondersteunen van begin tot einde bouwtraject. Om de gemeente zover te krijgen heeft de provincie, onze subsidiënt, ook nog aan de bel getrokken om de toezegging op de grond te bestendigen. Op 21 mei 2014 hebben we een ‘event’ georganiseerd in het gemeentehuis. Daarmee is alles officieel gemaakt. Alle bewoners en de kinderen waren erbij, ballonnen en veel foto’s van de wethouder die het beeldkwaliteitsplan in ontvangst neemt en handtekeningen zet.’    

De woonfase

‘Na vier jaar intensieve ontwikkel- en bouwfasen met heel veel planningsoverleg, budgetoverleg en bouwoverleg achter de rug wonen we sinds 2018 heel tevreden in ons ecologische buurtje Bewust Wonen en Werken Boschveld. Gedurende het hele ontwikkelingstraject en tijdens de bouw namen wij gezamenlijk als particulier opdrachtgever de beslissingen. We zijn heel trots dat het ons is gelukt. En, zijn we nu overlegmoe of we zitten wat te bakkeleien, hoeft maar een van ons daar op te wijzen. We lachen dan en geven elkaar een boks. Als collectief slaagden we erin om in korte tijd onze individuele woondromen waar te maken; de gunfactor richting elkaar is er altijd geweest.’

Leidi voelt zich rijk met haar leven in BWWB en haar biobased zelfgebouwde behaaglijke huis. ‘Het voordeel van hier wonen werd extra duidelijk tijdens de eerste coronalockdown. De kinderen die hier wonen konden in de pauzes tussen de lessen door lekker rondrennen, in de tuin en daarna ‘hop’ het huis weer in voor de volgende les. Dat is echt anders als je op een flatje woont, wat in deze budgetcategorie toch vaak de realiteit is. En dan denken mensen dat dit alles te maken heeft met budgetverschillen, maar dat hoeft dus helemaal niet’, zegt Leidi stellig. ‘Deze manier van wonen zou veel meer mogelijk gemaakt moeten worden. Een eeuw geleden werkten architecten en artsen samen om betere en gezondere woningen te bouwen. Daaruit is de woningwet ontstaan. Die relatie bestaat allang niet meer, maar ook dat gaat over politieke keuzes.’

Het Collectief Particulier Opdrachtgeverschap (CPO)
Het afgelopen decennium zijn tal van collectieve initiatieven in allerlei vormen ontstaan. CPO wordt vaak nog geassocieerd met vermogende particulieren, maar BWWB is het voorbeeld dat het kan met minder budget. De praktijk laat zien dat particulieren in collectief hun woonwensen goedkoper realiseren dan projectmatige bouw en een CPO net zo snel ontwikkelen en bouwen kan als een projectontwikkelaar. Een gemeentelijk woningbouwprogramma is voor elk woonmilieu, woningtype en prijssegment te maken. Net als de grondprijs staat het de gemeente vrij om dit alles naar eigen inzicht te bepalen. De gemeente Den Bosch bood in 2012 ruimte aan het Collectief Particulier Opdrachtgeverschap. Leidi is ervan overtuigd dat de grondprijzen samengaan met de politieke wil. ‘Het zijn keuzes die worden gemaakt: gemeentegrond zou je niet moeten verkopen aan bijvoorbeeld Arabische of Chinese investeerders’, is haar overtuiging. ‘Dat gaat over geld en speculatie, en standaardisering van de bouwprojecten. Het verlies van de persoonlijke binding met als gevolg anonimisering leidt tot verschraling van de wijk. Daar moet je als gemeente ver van blijven. Wanneer de gemeente meer ruimte geeft aan bewonersinitiateven en burgerparticipatie, biedt dat perspectief aan specifieke doelgroepen, meer gevarieerde woonmilieus, het creëren van sociale samenhang en duurzaamheid. Een CPO kan ook zichtbaar maken hoe met specifieke thema’s wordt omgegaan’, meent Leidi. ‘BWWB illustreert hoe met energievoorziening en waterhuishouding wordt gepionierd in het stedelijk gebied.’