In de Noord-Brabantse gemeente Boekel staat een Ecodorp waar de bewoners op bijzondere wijze bouwen aan hun zelfvoorzienende klimaatpositieve proeftuin bomvol innovaties. Organische bloemvormen en de kleur rood zijn herhalende patronen in het ontwerp van zesendertig sociale huurwoningen samengebracht in drie cirkels. De gebouwen zijn van natuurlijke materialen of geproduceerd uit geupcycled afvalmateriaal. 

Wonen in Ecodorp Boekel is een idealistische manier van duurzaam zelfvoorzienend leven. Elke dag wordt gewerkt aan de opgaven van klimaatverandering, circulariteit, energieneutraliteit, biodiversiteit en wordt geëxperimenteerd met natuurvriendelijke materialen. De bewoners eten uit hun voedselbos, wekken eigen energie op en delen een  gemeenschappelijke afvalwaterzuivering. Met de duurzame oplossingen streven Ecodorpers naar het behalen van de zeventien werelddoelen van de Verenigde Naties, de SDG’s. Ze leggen de lat hoog. Ze willen anderen inspireren ook zo te gaan bouwen en laten zien dat een duurzaam leven een leuk leven kan zijn.

Dat het dorp nog in aanbouw is, verhindert niet dat de bouwwereld Ecodorp Boekel al drie keer heeft uitgeroepen tot meest inspirerende duurzame zelfbouwproject van Nederland. Het idee komt voort uit een initiatief van Ad Vlems en zijn vrouw, die in 2013 de Vereniging Ecodorp Boekel oprichtten. ‘We zijn al een eind op weg met onze klimaatpositieve woonwijk, zegt Ad (58), die samen met zijn vrouw Monique Vissers (48) en hun zoon in een van de circulaire biobased woningen woont.

CO2 neutraal paradijs

In 2022 zijn de zesendertig sociale huurwoningen: dertig gewone en zes mantelzorghuizen gerealiseerd. Wat nog komen gaat, is het nieuwe buurthuis, de boomhutten en een atelier voor de Artist in Residence. De bewoners zijn mede-eigenaar van dit CO2-neutraal paradijs.

Het burgerinitiatief Ecodorp Boekel heeft de klimaatpositieve woningen zelf gebouwd. Geheel volgens de principes van ecologisch bouwen en samenleven en tal van technische innovaties gericht op duurzaamheid en verminderen van de uitstoot van broeikasgassen. Met hulp van een aannemer en heel veel vrijwilligers uit de hele wereld.
Het woonontwerp is van Architect Huub van Laarhoven, die koos voor cirkels met open vormen en binnentuinen met oog op sociale binding. ‘Hier wonen veel gezinnen’, begint Ad. ‘De kinderen spelen bijna altijd buiten of ze hollen van huis naar huis. Ook de volwassenen komen elkaar dagelijks tegen. Samenkomen doen we vaak om de grote en kleine overwinningen te vieren. En we hebben het buurthuis, dat is ons kloppende hart. Wat vaak voor veel mensen de keukentafel is, is voor Ecodorpers het buurthuis. We koken er, eten en drinken er, er wordt gekletst, gespeeld, gelezen, gewerkt, film gekeken en heel veel vergaderd. Wonen in Ecodorp Boekel is elke dag weer anders.’

Het begon in 2003. Ad werkte als systeembeheerder bij een natuurbeschermingsorganisatie toen hij via een bericht van de Verenigde Naties te horen kreeg dat in Chili een rivier droog was komen te liggen door het smelten van een gletsjer. Tot Ad’s verbazing had het geen enkele nieuwswaarde dat een half miljoen mensen de streek hierdoor hadden moeten verlaten. Vijf jaar later bracht een rapport naar buiten dat alle gletsjers aan het smelten zijn. Ad net vader geworden werd overmand door de gedachte welke impact dat moest hebben voor de toekomst van zijn zoon. Hij dacht aan zijn eigen zorgeloze jeugd en voelde een sterke verantwoordelijkheid voor het leegroven van de aarde. ‘Ik kon mijn ogen niet langer sluiten voor de gevolgen van klimaatverandering’, zegt Ad. ‘Ik voelde een enorme drive opkomen om op duurzame wijze in mijn levensbehoeftes te voorzien. Ik wil de balans met de natuur herstellen en daarvoor moet je zelfvoorzienend worden qua energie, water, eigen voedsel verbouwen.’ Ad zocht naar manieren om duurzaam te bouwen en ging daarvoor op zoek naar mensen met dezelfde drive. Hij ontdekte het netwerk van gemeenschappen die wereldwijd duurzaam leven en waarvan hij het bestaan tot dan toe niet kende. Er bleken tienduizenden Ecodorpen te bestaan.

Ad en zijn vrouw besloten hun droom kenbaar te maken op een website en al gauw stroomden de reacties binnen. Na een bijeenkomst met meer dan honderd man vormden zich een harde kern van geïnteresseerden. Al snel ontstonden de werkgroepen die zich verdiepten in oplossingen voor thema’s afval, water, energie. Het plan van aanpak was: “zie een probleem als een rotsblok in een snelstromende rivier. Ga er vooral niet op staan, maar vindt een manier om het obstakel te passeren.”

Lat hoog leggen

In 2013 werd Ecodorp Boekel officieel met de duidelijke visie dat de mensheid anders moet gaan leven om een positieve impact op de aarde te herwinnen. De internationale duurzame ontwikkelingsdoelen, samengevat in de Sustainable Development Goals (SDG’s), zijn het uitgangspunt. Daarvoor stellen de Ecodorpers zichzelf urgente vragen die helpen bij het zoeken naar lokale oplossingen. Bewust is gekozen voor een kleinschalig dorp als maat. Deze schaalgrootte past bij het doel om de duurzame gemeenschap zichtbaar te maken: duurzaam wonen en werken in balans met de leefomgeving.

‘Aan ambities hebben we hier geen gebrek. Als je met een relatief kleine groep burgers zelf aan de slag gaat en zelf bouwt, kun je de lat qua ecologische winst heel hoog leggen’, zegt Ad. ‘Wij streven naar een woon- en leefomgeving die volledig circulair, klimaatbestendig, en klimaatpositief is. Dat betekent dat meer CO2 is opgeslagen in onze woningen dan nodig was om ze te bouwen. Het aantal oplossingen en innovaties om zover te komen, is in Ecodorp Boekel aanzienlijk.’

De fundering van glasschuim is een duurzaam alternatief voor traditioneel cementgebonden beton. Het is nog niet eerder in de woningbouw toegepast.

Geen beton

Tijdens de bouw zijn alleen organische- of herbruikbare restmaterialen gebruikt. Onder de grond is alles van afvalmateriaal en recyclebaar. Ad speelt met een grijs steentje en zegt: ‘Dit glasschuim is ons meest gebruikte bouwmateriaal. Heel licht van gewicht door de duizenden klein luchtbelletjes – stilstaande lucht en CO2. Het afvalproduct – ook wel Geopolymeer – komt uit de glasrecycling industrie. Het is vliegas van hoogovens en tweedehands zand en grind met dezelfde eigenschappen als beton. Het isoleert heel goed. Zestig cm dik onder het gehele vloeroppervlak van onze woningen houdt de kou uit de grond tegen. Deze fundering van glasschuim is een duurzaam alternatief voor traditioneel cementgebonden beton. In de wegenbouw wordt het allang gebruikt, maar in de woningbouw is het niet eerder toegepast.

Boven de grond zijn de gebouwen van hout en organisch materiaal. Ad wijst naar de ramen en zegt: ‘De kozijnen zijn van Larix, een inlandse houtsoort. De verdiepingsvloer is van kruislings verlijmd vurenhout. De buitenwanden worden nog bekleed met houten delen.
De dikke prefab buitenwanden zijn van kalkhennep. Dat is industriële hennep (stalstrooisel uit de dierenindustrie) vermengd met kalk en een bindmiddel. Samen met het houtskelet, dat de structuur van het dak draagt, is het een ideaal bouwmateriaal. Métisse is het isolatiemateriaal in de binnenmuren. Het is een circulair én biobased afvalproduct uit de kledingindustrie. Spijkerbroeken waarvan de vezels brandwerend en schimmelwerend zijn gemaakt. Het dak hebben we geïsoleerd met Isovlas. Met als resultaat dat al deze materiaaltoepassingen twee keer zoveel isolatiewaarde geven als de gangbare in een reguliere woning.’

Positieve impact op de aarde

‘We zijn nu met 48 volwassenen en 15 kinderen: de oudste is 78, de jongste een peuter. We wonen in Ecodorp Boekel omdat we van het gemeenschapsleven houden, duurzaamheid belangrijk vinden en graag in de natuur zijn’, zegt Ad. ‘We hebben een voedselbos waar we zestig procent van ons voedsel vandaan halen. Dat is gratis: elke vrijdag komt iemand met een kruiwagen langs, die groente en fruit uitdeelt. Jaarlijks beoordeelt een ecoloog of de juiste leefomstandigheden nog aanwezig zijn. Er is een meetbaar biodiversiteitsplan, gericht op tien beschermde diersoorten. Op het gebied van water en energie is het Ecodorp vrijwel zelfvoorzienend. Ad: ‘Ecodorp Boekel is ontworpen op alle weersextremen. Ook bij langdurige droogte. Elke druppel regenwater en gezuiverd afvalwater infiltreert in de bodem onder onze woonwijk. Regenwater wordt opgeslagen in ondergrondse watertanks (samen 90.000 liter) en gebruikt om de toiletten door te spoelen, de was en de tuin te doen. We hebben dan ook bijna geen verharding om onze woningen heen.’

Zorgen over de dure energierekening heeft niemand in Ecodorp Boekel. Door het unieke energiesysteem komen verwarmingskosten – vanaf het stookseizoen 2022-2023 – iedere maand uit op nul euro. De basaltbatterij voorziet in energie. De Centralized Electricity Storage And Recovery-systeem (CESAR) van ingenieur en uitvinder Van Nimwegen kan duurzame energie uit wind en zon uren, weken, zelfs seizoenen lang opslaan. De gegenereerde elektriciteit wordt als warmte in het vat met basalt opgeslagen en wanneer het uitkomt naar behoefte afgegeven.  

Naast de hoeveelheid fysieke duurzaamheidsoplossingen strekken de ambities zich uit tot het sociale samenleven met elkaar. Voor de ene bewoner draait het in Ecodorp Boekel meer om het groen, voor de andere bewoner gaat het vooral om de innovaties, maar voor iedereen geldt: het gemeenschappelijk uitdragen van duurzaamheid om een positieve impact op de aarde te krijgen. Ad: ‘We zijn ambitieus, leggen de lat hoog en deinzen er in ons dorp niet voor terug om de grote wereldproblemen hier in het klein op te lossen.’

Ecodorpers willen leven in een duurzaam en zelfvoorzienend dorp, en dingen samen doen, een hechte gemeenschap zijn. Zonder betrokken te zijn op elkaar lukt dat niet. ‘Om alles draaiende te houden, zetten bewoners zich twee dagen per week voor het Ecodorp in. Dat klinkt veel, maar als je doet wat je leuk vindt, komt iedereen tot zijn recht.’

Innovatie trekt innovatie

Om de hoge ambitie te verwezenlijken, bezocht Ad regelmatig congressen over coöperaties, bouwbesluiten en natuurlijk kapitaal. Hij viel op tussen de congresgangers. ‘Als “vreemde eend in de bijt” heb ik waardevolle contacten opgedaan’, zegt Ad. ‘Ontmoetingen op ambtelijke bijeenkomsten hebben zeker in het begin een belangrijke rol gespeeld. Een innovatief project trekt innovatie aan. Ik kon mijn verhaal vertellen en hoorde terug: “als iets is wat jullie regeltechnisch tegenhoudt, laat het weten.”
‘De burgemeester van Boekel reageerde tijdens een presentatie op een congres enthousiast vanuit een overvolle zaal. Na een paar gesprekken was het bekeken. We zochten toentertijd naar locaties in Oss en Nijmegen en kregen onze kavel in Boekel aangeboden. In Boxtel werkten we in de tijd al samen met TNO aan een ecologische proefwoning. De lessen die we daar hebben opgedaan, gaf ons project in Boekel de gewenste doorstart.’

Onderdeel van de Crisis- en herstelwet

‘Een zelfvoorzienende klimaatpositieve woonwijk met sociale huurwoningen, eigen energievoorziening, eigen infrastructuur en eigen regels en ideeën kan niet zonder ondersteuning van overheden die bereid zijn om met idealistische bewoners op te trekken. Gelukkig past de Omgevingswet de gemeente Boekel als een jas. De ambtenaren brengen ons in de positie om te kunnen ondernemen’, zegt Ad. ‘Dat helpt enorm! Ze tonen lef, zijn innovatief en denken met ons mee. De provincie Brabant gebruikt ons project als showroom en het Rijk zet waar het kan haar beste beentje voort.’

Ad: ‘we kwamen in contact met een moederorganisatie van bedrijven die materialen uit organisch afval produceren. Om die producten te kunnen gebruiken moet dat volgens richtlijnen gecertificeerd en dat is een stroperig en zeer kostbaar traject. Desondanks heeft Ecodorp Boekel de kans gekregen om vrijuit innovatieve materialen en producten uit  proberen. Hiervoor zijn we samen met de gemeente Boekel op bezoek gegaan bij het Ministerie van Infrastructuur en Milieu. Het programmamanagement van het Rijk was enthousiast. Het heeft ertoe geleid dat Ecodorp Boekel als “pilot project” innovatieve, duurzame, niet-traditionele materialen mag testen. Sterker: Ecodorp Boekel is het enige burgerinitiatief dat onderdeel uitmaakt van de Crisis- en herstelwet. De wet die duurzame bouwprojecten tegemoetkomt m.b.t het verkorte van procedures en verstrekken van vergunningen. Hierdoor kunnen we afwijken van bouwbesluiten. Dat betekent dat wanneer in Ecodorp Boekel een test goed uitpakt, de wetgeving op dat gebied kan worden aangepast. Dat is natuurlijk interessant voor heel veel startende woonvormen.’

Duitse Financiering

‘Wekelijks krijgen we bezoek van geïnteresseerden overheden of bedrijven. De klimaatdoelen bereik je niet als je alles voor jezelf houdt. Ecodorp Boekel werkt aan een educatiecentrum waar kennis toegankelijk is en gratis gebruik mogelijk maakt, zodat alles nagemaakt en verspreid kan worden. Het is belangrijk om elkaar te helpen. Door ervaringen met elkaar te delen, nieuwe samenwerkingen aan te gaan, haal je het beste naar boven.

Er zijn heel veel Ecodorp-initiatieven die heel graag biobased willen bouwen. Het schiet alleen niet erg op. Het zou mooi zijn als de principes van Ecodorp Boekel voor duurzame starters van woongemeenschappen of de bouwindustrie worden opgeschaald’, zegt Ad.

Ecodorp Boekel werkt aan een educatiecentrum waar kennis toegankelijk is en gratis gebruik mogelijk maakt, zodat alles nagemaakt en verspreid kan worden

Veel van deze startende woongemeenschappen in Nederland hebben het niet makkelijk – omdat regelgeving niet overeenkomt met hun duurzame ambities. Sommige hebben nog geen aannemer gevonden of lopen tegen financiering aan. Het is in Nederland als startende woongemeenschap bijna onmogelijk om bij een bank aan te kloppen voor een hypotheek. Ook Ecodorp Boekel kreeg geen financiering van een Nederlandse bank. Uiteindelijk kwam de hypotheekverstrekking van de Duitse gemeenschapsbank, de GLS Bank. ‘Deze bank kent nauwelijks risico’s met betrekking tot betalingen, omdat ze in Duitsland gewend zijn om aan wooncoöperaties leningen te verstrekken. Dit in tegenstelling tot de Nederlandse banken, die de financiering van ons Ecodorp (door het experimentele karakter met duurzame innovaties) te risicovol vonden’, zegt Ad.

Projectontwikkelaar en eigen huisbaas

‘Vanaf het begin wilden we sociale huurwoningen bouwen. Duurzaam wonen en leven moet voor iedere portemonnee mogelijk zijn, vinden wij. Omdat we in Ecodorp Boekel een heleboel zelf doen, lukte het om de klimaatpositieve woningen voor 180.000 euro te realiseren, en ze vervolgens als sociale huurwoningen te verhuren. We zijn onze eigen projectontwikkelaar en huisbaas. Daarom hoeven we geen winst te maken. De sociale huurinkomsten zijn genoeg om onze lening in dertig jaar tijd af te lossen’, zegt Ad.’

‘Ecodorp Boekel bewijst dat geld niet het grote issue is. De grote belemmering is dat er nog te weinig ecologische bouwers zijn. En vaak hebben alleen de hele kleine spelers lef. De grote aannemers denken nog dat ze niet snel kunnen omschakelen naar een andere manier van bouwen. De bouwsector is traditioneel en niet vlot met innovatie. Ik vergelijk het met een mammoettanker die kleine bewegingen maakt. Mijns inziens heeft het te maken met angst voor het onbekende. Gelukkig heeft de grootste aannemer van Nederland, de BAM in 2021 gezegd over tien jaar alleen nog biobased te bouwen. Als we op tijd het milieu klimaatvriendelijk willen krijgen, moeten er veel meer bouwers bijkomen en omgeschoold. Als ze bij mij aankloppen, zorg ik voor opdrachten’, beloofd Ad.

Sustainable Development Goals

Ecodorp Boekel staat voor circulair wonen en bouwen en wil alles samen uitdenken, plannen en uitvoeren. Het uitgangspunt is oplossingen aandragen voor de wereldproblemen, samengevat in de SDG’s: sustainable development goals, of ‘duurzame werelddoelen’. ‘De SDG’s zijn ontworpen door de Verenigde Naties en helpen om beleid van bedrijven, overheden en burgerinitiatieven helder te krijgen. Het zijn er zeventien. Interessant is dus de opschaalbaarheid. We werken samen met Europese projecten. Sinds kort zitten we in een wereldwijd onderzoeksproject over de voorbereiding op een klimaatverandering van 2,5 graden celsius . De doelen moeten ervoor zorgen dat de aarde een betere plek wordt voor de volgende generaties’, zegt Ad.

We gaan door tot we de ontwikkelingsdoelen hebben bereikt’, zegt Ad met brede glimlach. Er zijn zeven SDG’s waar we in Ecodorp Boekel de focus op leggen, en in principe gaat het om lokale oplossingen voor alle SDG’s. We laten ons voorlichten door de knapste innovatie-experts. Met alle kennis gaan we aan de slag om te experimenteren. Ik twijfel er niet aan dat dit grote ruimtelijke implicaties gaat krijgen voor stad en platteland. Ik ben ervan overtuigd dat de principes die we nu in Ecodorp Boekel uitproberen ook in (de grote) steden werkzaam zijn. Over 40 jaar leven we allemaal in Ecosteden en Ecodorpen.’

Warmtebatterij en rietveldriolering
In het Ecodorp Boekel wordt zonne-energie in een warmtebatterij opgeslagen. In deze accu wordt elektriciteit via geleidende metalen buizen omgezet in warmte en voorziet de huizen het hele jaar door energie om te kunnen verwarmen. Afvalwater wordt gezuiverd via een rietveldrioleringssysteem. Gefilterd regenwater wordt gebruikt voor het doorspoelen van toiletten en het wassen van kleding. Vers voedsel wordt ter plaatse geteeld. De bouwkosten van een woning kwamen uit op 180.000 euro, dat betekent een huur van sociale huurwoningen voor maximaal 750 euro per maand